In dit hoofdstuk gaan wij in op trends en ontwikkelingen voor de langere termijn. Inclusief de eerste signalen voor lange termijneffecten van de corona-maatregelen. Eerst schetsen wij de corona- ontwikkelingen voor de korte termijn en presenteren dan de langere termijn trends en ontwikkelingen. Waarbij ook aandacht is voor trends en ontwikkelingen die wij al langer waarnemen (los van corona) en waar wij rekening mee houden in ons beleid.
Corona
Voor het jaar 2021 zien we een aantal onzekerheden. Het verloop van het coronavirus is niet te voorspellen en brengt op meerdere beleidsterreinen onzekerheden met zich mee. De afgelopen periode heeft veel inzicht in het verloop van het virus gegeven en maatregelen worden steeds meer gericht ingezet in plaats van top down voor iedereen op elke plaats. Voor Amersfoort betekent dit dat vooral in regionaal verband van de Veiligheidsregio Utrecht afspraken worden gemaakt over in te zetten maatregelen. De regionale noodverordening die wordt vastgesteld door de voorzitter van de Veiligheidsregio Utrecht is tot op heden leidend. Via een coronadashboard en een bijbehorende escalatieladder (niveaus waakzaam, zorgelijk, ernstig) wordt de stand van zaken gemonitord.
De eerste golf van het coronavirus heeft grote gevolgen gehad op economisch en sociaal maatschappelijk gebied. Welke effecten we in 2021 gaan zien is nog moeilijk te voorspellen. Variabelen van de komst van een vaccin en wanneer de beperkingen opgeheven kunnen worden, zijn nog lastig in te schatten. De inzichten uit de eerste zes maanden van de coronacrisis helpen wel om snel en adequaat in te spelen op lokale uitbraken. De GGD speelt hier een sleutelrol in en adviseert hierover aan bestuur en instellingen en inwoners. De aanpak om een tweede golf te voorkomen bestaat uit het benadrukken van het naleven van de basisregels, testen en bron- en contactonderzoeken, snelle en gerichte maatregelen via de escalatieladder en voldoende publiekscommunicatie.
Zolang het virus nog aanwezig is en de maatregelen van afstand houden in stand blijven heeft dit tot gevolg dat grote groepen mensen niet zomaar bijeen kunnen komen. Dit heeft flinke gevolgen voor onder ander de culturele sector, de horeca, evenementenbranche, congreslocaties, (delen van) het onderwijs, de manier waarop zorg gegeven kan worden, toezicht en handhaving en andere terreinen. Of instellingen het hoofd boven water kunnen houden hangt ook af van mogelijke rijkscompensaties die in 2021 worden gegeven om de economie en het maatschappelijk leven draaiende te houden.
Omdat er nog veel onzekerheden zijn, starten we een vervolg op de Coronaspiegel (eerste verkenning naar de lange termijngevolgen van de coronacrisis) waarbij we vier verschillende scenario's/toekomsten verkennen. Dit wordt een gezamenlijk product van vertegenwoordigers uit college, raad en stad. Deze verschillende toekomsten/scenario's kunnen bestuur, raad helpen bij het maken van keuzes voor de lange termijn.
Financieel
2021 zal een onzeker jaar worden rondom corona en de bijbehorende maatregelen. Dit geldt ook voor de financiële effecten van corona op de gemeentebegroting 2021-2024. In 2020 heeft het Rijk een tweetal compensatiepakketten beschikbaar gesteld voor gemeenten (zie Rijksbrief 28 mei en 31 augustus 2020). Deze pakketten betreffen compensatie voor het jaar 2020. Slechts op een enkel onderwerp is al bekend of en in hoeverre er ook compensatie komt in 2021. Zo is bekendgemaakt dat het kabinet de opschalingskorting in het gemeentefonds incidenteel terugdraait voor de jaren 2020 (macro € 70 miljoen) en 2021 (macro € 160 miljoen). Met dit laatste bedrag is in de begroting jaarschijf 2021 reeds rekening gehouden.
Op veel andere terreinen is er nog weinig tot geen duidelijkheid. Zo is bijvoorbeeld wel bekend gemaakt dat er extra middelen worden toegekend aan gemeenten om de landelijke verkiezingen in 2021 coronaproof te kunnen laten verlopen (landelijk € 30 miljoen), en is al bekend dat gemeenten macro € 150 miljoen krijgen in 2021 voor de lokale culturele infrastructuur, maar is nog niet bekend hoe dit geld verdeeld wordt en welke voorwaarden hieraan verbonden zijn. Deze bedragen zijn nog niet verwerkt in de voorliggende meerjarenbegroting. Ook op bijvoorbeeld het terrein van werk en inkomen wordt aanvullende steun verwacht die op moment van schrijven nog niet bekend is. Daarnaast zal met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid ook op andere gebieden aanvullende compensatie vanuit het Rijk noodzakelijk blijven in het jaar 2021.
Uitgangspunt van het Rijk, zoals meermaals gecommuniceerd door de minister van BZK, is dat gemeenten er als gevolg van de Corona-aanpak niet slechter voor mogen te komen te staan dan daarvoor. Hierbij is aangegeven dat het kabinet de reële kosten van mede overheden compenseert. Gemeente Amersfoort zal zowel ambtelijk als bestuurlijk in verschillende gremia (zoals gesprekken met VNG, ministeries, G40, etc.) er op blijven toezien dat het kabinet deze afspraak nakomt.
Ondanks het uitgangspunt dat reële corona kosten gecompenseerd moeten worden door het Rijk houdt gemeente Amersfoort er rekening mee dat een deel van de coronakosten niet door het rijk vergoed zal worden. Dit uit zich in de opgenomen risico’s in de begroting 2021-2024. Hierin wordt rekening gehouden met een bedrag van € 8,5 miljoen aan corona risico’s in 2021. Dit bedrag is onderdeel van het gemeentelijk weerstandsvermogen waarvoor de saldireserve als buffer fungeert.
Demografie
Amersfoort is een groeistad. Tot 2040 groeit de bevolking van Amersfoort nog 18% tot een aantal van 182.700 inwoners (Staat van Utrecht). We leven steeds langer. Er komen steeds meer ouderen bij - in elk geval tot 2050 - die zelfstandig willen blijven wonen. Omdat oudere huishoudens minder vaak verhuizen dan jongere huishoudens stokt ook de doorstroming. Dit zorgt voor een groeiende vraag naar woningen.
Het aandeel van personen met een migratieachtergrond onder de Nederlandse bevolking neemt toe, evenals de diversiteit binnen deze groep zelf (WRR De nieuwe verscheidenheid ). Ook Amersfoort wordt cultureel steeds diverser. Daar zijn wij trots op. Het vraagt van ons en van uitvoerende partijen in de stad om voldoende toegerust te zijn in het omgaan met deze toenemende verscheidenheid.
Steden groeien doordat er meer kinderen in de stad worden geboren, door buitenlandse migratie en door binnenlandse trek naar de stad. Van de verwachte 160.000 nieuwe inwoners in 2040 (in de provincie Utrecht) zullen bijna 8 op de 10 mensen in de steden Utrecht en Amersfoort wonen. De groei van steden zorgt voor een oplopende vraag naar geschikte en betaalbare woningen. Ondanks een toenemende trend van een lichte herwaardering van het platteland (al ingezet voor corona) blijven de steden groeien. Daar verandert de coronapandemie vooralsnog niet veel aan.
Ook het aantal eenpersoonshuishoudens neemt toe. Het gaat hier volgens het CBS om een bestendiging van de groei die al sinds 1970 speelt. Het effect van de constante groei van het aantal kleine huishouden op de kwalitatieve woningvraag is beperkt. Veel kleine huishoudens wonen in een grote woning en blijven daar ook wonen. De groei van de stad en de bevolkingsontwikkelingen vragen om maatregelen om de bouwproductie te stimuleren, woningen betaalbaar te houden en doorstroming te bevorderen.
Economie
Door de corona- crisis is de groei van de economie hard tot stilstand gekomen ook al valt de krimp in de provincie Utrecht vergeleken met de rest van Nederland mee. Op de korte termijn moet in ieder geval rekening gehouden worden met groeiende werkloosheid. De impact ervan verschilt erg per sector. Met name Retail, horeca en cultuur zijn hard geraakt. Veel effecten zijn nog niet zichtbaar of zijn vertraagd. De verwachting is dat in de tweede helft van 2020 duidelijker wordt wat de impact zal zijn op de lokale en regionale economie.
De trend van online shopping heeft zich versterkt doorgezet met als gevolg dat binnensteden een nog bredere functie hebben gekregen als gebruiks- en ontmoetingsruimte; een ruimte die vanwege anderhalve maatregelen ook onder druk komt te staan en vraagt om creativiteit en aanpassingsvermogen van ondernemers en inwoners.
De verwachting is dat de sociaaleconomische verschillen toenemen. Met name mensen met flexibele contracten worden geraakt door het verlies van banen en werkgelegenheid. Er is nog steeds een tekort aan arbeidskrachten in de zorg, het onderwijs, de bouw en de ICT-sector. Dit vraagt om meer aandacht voor permanente educatie (een leven lang leren), meer mogelijkheden voor om- en bijscholing, het bevorderen van cross-overs tussen gerelateerde sectoren, een betere kenniscirculatie en een hogere arbeidsparticipatie zodat de mismatches op de arbeidsmarkt worden verkleind en de kansen op een positieve economische ontwikkeling van stad en regio Amersfoort worden vergroot.
De kantorenleegstand is in de afgelopen jaren gedaald. Ook is er sprake van een kwalitatieve mismatch. Een aantal kantoren is in de afgelopen jaar getransformeerd naar bestemming wonen wat enerzijds heeft voorzien in de behoefte aan woningen en anderzijds heeft bijgedragen aan het terugdringen van de leegstand in kantoren waarvan het marktperspectief slecht was. Sinds 2016 is er echter een trendbreuk in de kantorenmarkt en is de leegstand teruggelopen. Deze lijn heeft zich nog sterker voortgezet in 2017 en 2018. Voor de lange termijn is nog onzeker wat de effecten van de Corona-maatregelen gaat zijn op de vraag naar kantoorruimte. Enerzijds zal de 1,5 meter maatregel om meer, maar aan de andere kant zal thuiswerken juist minder ruimte vragen.
Sociaal
De druk op de zorgsector neemt door corona toe. Er zijn risico’s van zorgachterstand en mogelijke uitval personeel. Er zijn signalen dat mensen zorg (tijdelijk) mijden en zodoende gezondheidsproblemen zich opstapelen. Het wegvallen van zinvolle dagbesteding raakt met name kwetsbare groepen. Wegvallen van structuur en (fysiek contact) in de dag kan leiden tot motivatieproblemen, eenzaamheid en andere psychische gezondheidsklachten (stress, angsten en depressie).
De verspreiding van het coronavirus benadrukt het belang van preventie en een gezonde levensstijl. Ook hier zien wij risico van toenemende verschillen. Er is een groeiende kloof tussen gezonde mensen en mensen met gezondheidsrisico’s: mensen in risicogroepen kunnen zich minder vrij bewegen in de 1,5-meter-maatschappij.
Uit de monitor sociaal domein blijkt dat een groep inwoners (ca. 40%) in staat is hun eigen problemen op te lossen na hulp van de wijkteams. De wijkteams dragen zo deels bij aan meer zelfredzaamheid, maar laten ook zien dat er een grote groep is waarvoor aandacht nodig blijft. Inwoners die Wmo-ondersteuning ontvangen vinden overwegend dat ze zelfredzamer zijn en dat ze beter de dingen kunnen doen die ze willen. Ook zijn er meer vrijwilligers en mantelzorgers. De houding ten opzichte van de informele hulp is wel aan het veranderen aldus het SCP. Mensen geven steeds vaker hun grenzen aan.
In de afgelopen jaren namen de verschillen tussen groepen toe. Tussen laag- en hoogopgeleid, tussen lage en hoge inkomens en tussen mensen met flexibele en vaste contracten. De gevolgen van de corona-maatregelen lijken dat proces verder te versterken, tenzij overheden daar actief beleid op (gaan) voeren. Deze crisis raakt kwetsbare groepen twee keer zo hard. Ze hebben meer kans om ziek te worden en krijgen ook het hardst te maken met de sociaaleconomische effecten.
De verwachting is dat robotisering en automatisering de verschillen tussen groepen in de toekomst nog groter maken. De ontwikkeling hiervan is sterk afhankelijk van landelijk beleid. Lokaal kunnen wij hier rekening me houden waar het gaat om cultuur, sport, scholing, zorg en werk zo inclusief en toegankelijk mogelijk te houden voor alle groepen. En bijvoorbeeld aandacht te hebben voor de betaalbaarheid en financiering van de energietransitie voor alle groepen in de samenleving.
De culturele en evenementensector komt door de corona-maatregelen erg onder druk te staan. Er wordt gekeken naar andere (digitale) vormen om kunst en cultuur te blijven beleven. De sector laat hier zien dat ze weerbaar, creatief en ondernemend is. Van alle economische sectoren laat de cultuursector volgens het UWV het grootste omzetverlies (60 procent) zien. De levensvatbaarheid van de sector komt zo zonder hulp van Rijk, private financiers en andere overheden ernstig onder druk te staan.
De vrijheid om je vrije tijd naar eigen voorkeur te besteden wordt ernstig beperkt. De versoepeling binnen de kaders van de anderhalve meter samenleving verandert daar weinig aan. Dit heeft mogelijke negatieve gevolgen voor de ontwikkeling en gezondheid van mensen. Hoewel er groepen zijn die juist nu meer gaan bewegen is er overall een negatief effect op het aantal uren dat kan worden besteed aan sport en bewegen. Door het thuiswerken valt voor sommige groepen bovendien de dagelijkse beweging weg.
Voor mensen die nu thuis in eigen omgeving sporten en bewegen is de kans groter dat ze daarmee stoppen als ze dat ongeorganiseerd blijven doen. Inmiddels is er meer ruimte ontstaan voor sportverenigingen. Maar dat is niet vergelijkbaar met de eerdere activiteiten. Dit zet voorbestaan van verenigingen onder druk. Activiteiten zoals onder andere cultuur en sport brengen verschillende bevolkingsgroepen samen. De corona- maatregelen hebben een mogelijk negatieve effect op de sociale cohesie nu deze activiteiten grotendeels wegvallen
Technologie
De digitalisering van de wereld gaat razendsnel. De maatregelen om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan lijken voor een versnelling te zorgen. Digitalisering van werk heeft in korte tijd een grote vlucht genomen en vraagt in ieder geval voor korte en middellange termijn om een heroriëntatie op de functie van kantoren (van werk- naar ontmoetingsplek).
De versnelde digitalisering brengt ook het risico met zich mee dat de sociaaleconomische digitale kloof vergroot wordt. De digitale toegang tot onderwijs, werk en het maatschappelijke leven is afhankelijk van sociaaleconomische status. Toenemende digitale activiteit brengt ook het risico met zich mee dat cybercrime toeneemt.
Door de digitalisering van de samenleving ontstaan veel nieuwe kansen, nieuwe verdienmodellen, nieuwe aanbieders en nieuwe technologieën. Ook de arbeidsmarkt verandert door robotisering, automatisering en kunstmatige intelligentie. Dit betekent o.a. wat voor de manier waarop we onze stad inrichten. Waar innovatie vooral technisch gedreven wordt, wil Amersfoort juist maatschappelijke vraagstukken als uitgangspunt nemen. Nieuwe technologie brengt ook nieuwe vragen met zich mee. Actueel daarbij is de impact van nieuwe surveillance mogelijkheden. We werken in Amersfoort daarom aan het opstellen van een aantal principes die van belang zijn voor het veilig en verantwoord omgaan met en verzamelen van data. Op die manier hebben we een gezamenlijk kader om publieke waarden zoals privacy te realiseren.
Ecologie: duurzaamheid, energietransitie en circulaire economie
Op korte termijn hebben de corona- maatregelen een positief effect op de C02-emmisies en de luchtkwaliteit. Wij verbruiken minder olie en energie en stoten minder C02 uit. Dit kan echter van korte duur zijn. Door minder woon- en werkverkeer wordt er minder gebruikt gemaakt van het OV. Ook kan een grote behoefte staan aan privévervoer wat weer een toename van autogebruik kan veroorzaken. De verduurzaming kan onder druk te komen staan als overheden en inwoners hun investeringen uitstellen en/of prioriteit geven aan andere onderwerpen. PBL geeft aan dat de CO2 uitstoot hoger kan uitkomen als we slechts grijze herstelmaatregelen nemen in de economie. Tenslotte is de daling van de CO2 geen gevolg van het energiebeleid.
Om de Nederlandse klimaatdoelstellingen te halen moeten er in Nederland tot 2050 jaarlijks tweehonderdduizend woningen CO2-neutraal gemaakt worden. Dat komt neer op bijna achthonderd woningen per werkdag, dertig jaar lang. Iedereen krijgt hiermee te maken. Ook in Amersfoort is de opgave groot. Met de warmtevisie, wijkwarmteplannen en de transitievisie warmte geven wij sturing aan deze opgave.
De inzet en betrokkenheid vanuit de samenleving bij deze opgave is niet op voorhand gegarandeerd. De Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI) constateert dat twee randvoorwaarden essentieel zijn om de individuele burgers en de samenleving als geheel in beweging te krijgen: duidelijkheid en verbinding. Er is behoefte aan meer duidelijkheid over verdeling van verantwoordelijkheden, over de omvang en verdeling van kosten en over de fasering van de transitie. Daarnaast zal de transitie alleen slagen als er op effectieve wijze verbinding gelegd wordt met de samenleving. Er ontstaat pas zicht op een haalbare energietransitie als andere thema’s die spelen in de wijk en bij de betrokken huishoudens gekoppeld kunnen worden aan de uitvoering. Dit vraagt om een actieve, regisserende rol van de lokale overheid.
Politiek en bestuur
Gemeenten staan financieel steeds meer onder druk. De corona- maatregelen hebben de druk op de gemeentebegrotingen alleen maar vergroot. Het Rijk bepaalt stevige inhoudelijke ambities en kaders die gemeenten delen. Tegelijkertijd zien gemeenten dat zij te maken krijgen met forse kortingen en/of ontoereikende budgetten. Samen met andere gemeenten (via VNG, G40 etc.) is Amersfoort in gesprek met het Rijk om meer balans te brengen in de financiële verhoudingen tussen Rijk en gemeenten.
Na jaren van het overdragen van taken aan lokale overheden lijkt er op dit punt een kentering gaande. De landelijke overheid neemt meer regie en kijkt in toenemende mate op verschillende domeinen hoe taken gecentraliseerd of via de schaal van de regio uitgevoerd kunnen worden. Bij de aanpak van de corona- maatregelen zien wij deze verschuiving ook duidelijk. De veiligheidsregio’s worden steeds belangrijker.
Omdat de regio’s worstelen met democratische legitimiteit bestaat het risico dat genomen besluiten of maatregelen meer weerstand oproepen en/of het draagvlak voor het beleid afneemt. In de eerste maanden van de corona- crisis was te zien dat veel inwoners vertrouwen en waardering voor de overheid hebben. In zekere zin lijkt er ook sprake van een herwaardering van de publieke sector. De vraag is wel of dat van blijvende duur is. Naarmate beperkende maatregelen langer duren, groeit ook de kans op maatschappelijk verzet. Zoals o.a. te zien is in het politieke en maatschappelijke debat over de coronawet.
Het contact tussen gemeente en inwoner is in zekere mate gedigitaliseerd. Er zijn minder mogelijkheden voor fysieke ontmoeting. Dit vraagt ook om nieuwe vormen van participatie. Met nieuwe middelen (zoals de website www.metamersfoort.nl ) kunnen wij daarop inspelen. Het blijft daarnaast belangrijk om ook met alle beperkingen fysiek contact te blijven houden met inwoners om zo vanuit verschillende hoeken van de samenleving te horen wat er speelt.